Fosfor

Uloga fosfora (kemijski znak: P, engleski naziv: phosphorus) u ljudskom organizmu uključena je u sve naše vitalne funkcije. Fosfor je sastavni gradivi dio kostiju, zuba, RNK I DNK nukleinskih kiselina, fosfolipida svake stanične membrane, osnovne energetske jedinice ATP-a, i određenog broja enzima i koenzima. Proces fosforilacije glukoze prvi je i ključni korak njenog iskorištenja za energiju. Inače je fosforilacija i defosforilacija staničnih tvari mehanizam kojim se regulira aktivnost enzima, te transport tvari i njihovo skladištenje u stanici. Oko 85% ukupnog fosfora u organizmu nalazi se u kostima vezano kao hidroksiapatit, dok je ostatak raspodijeljen u krvi i mekim tjelesnim tkivima. Fosfor je odgovoran za pH ravnotežu krvi kao dio puferskog sustava (monobazni-dibazni fosfatni pufer).

Promet i ravnoteža fosfora u organizmu

Fosfor se vrlo dobro unosi u organizam zahvaljujući dobroj apsorpciji u crijevima, koja nije u vezi s promjenom potrebe na fosforu. Ravnoteža fosfora u organizmu se regulira primarno izlučivanjem putem bubrega.

Drugi važan moment za unos fosfora je prisustvo fitinske kiseline ili inozitola u namirnici. Oni tvore netopive spojeve inozitol fosfat i fito fosfat koji mi ne možemo probaviti, i takav fosfor nam je nedostupan, tj njegova bioiskoristivost je vrlo mala. Takvi oblici fosfora nalaze se u grahu, grašku, žitaricama i orašastim plodovima. Međutim, ukoliko se žitarice pripremaju s kvascem, kao što je to dizano tijesto za pečenje kruha, situacija se poboljšava jer kvasac sadrži enzim fitazu koja oslobađa dio fosfora i čini ga biodobavljivim za našu probavu. Prirodno prisutne korisne bakterije u mikroflori u debelog crijeva također su kadra osloboditi fosfor od fitinske kiseline i učiniti ga dostupnim za apsorpciju. Takva aktivnost fitaze na hranu, bilo iz endogenih ili egzogenih izvora, može povećati biodobavljivost fosfata oko 50%, što je vrlo značajan iznos, uzevši da su nam dnevno potrebne, u odnosu na druge minerale, relativno velike količine fosfora.

Deficit fosfora

Deficit fosfora koji bi nastao nedovojlnim unosom iz hrane praktički je neostvariv. To je stoga što je fosfor vrlo rasprostranjen element u svim vrstama hrane, pa se bez obzira na izvor, kod normalne prehrane vrlo lako skupi potrebna količina. Međutim, u određenim situacijama može doći do deficita usljed određenih poremećaja u radu bubrega ili faktora koji utiču na apsorpciju fosfora. Tako kod dugotrajne upotrebe lijekova antikonvulziva, antacida koji sadrže aluminij ili dugotrajnog uzimanja suplementacijskog kalcij karbonata (fosfor je kod apsorpcije vezan za apsorpciju kalcija) može doći do smanjenja apsorpcije fosfora, iako je u dovoljnim količinama u hrani. Hipofosfatemija može se razviti i kod pojedinaca koji imaju problem gastrointestinalne malapsorpcije, diabetes mellitus, hiperparatireoza, disfunkciju bubrega ili boluju od kroničnog alkoholizma (sa ili bez popratnog oboljenja jetre). Posljedica hipofosfatemija je gubitak koštane mase, slabost i loš apetit.

Toksičnost i maksimalne doze

Povećanje koncentracije fosfora u krvnom serumu obično je posljedica neadekvatnog rada bubrega zbog kroničnog ili akutnog poremećaja renalne filtracije. Svaki poremećaj unosa fosfata odražava se na metabolizam kalcija. Tako prekomjeran unos fosfata uz istovremeno manji unos kalcija može dovesti do negativnog balansa kalcija. Porast razine fosfata poslije obroka inhibira aktivaciju vitamina D koji je neophodan za stimuliranje unosa kalcija putem intestinalne apsorpcije.

Kao odgovor na smanjene razine kalcitriola luče se dodatne količine paratiroidnog hormona kako bi kompenzirale interferenciju povišenih količina fosfata s aktivacijom vitamina D. To stanje se opisuje kao nutritivna sekundarna hiperparatireoza, koja doprinosi povećanju koštane pregradnje, i na taj način može dovesti do gubitka koštane mase i gustoće kostiju. Gornji iznos preporučenog unosa fosfora je 4000 mg, isti za muškarce i žene do 70 godine starosti. Nakon 70 godine se ta maksimalna granica unosa smanjuje na 3000 mg.

Nove prehrambene preporuke USDA (Američkog ministarstva poljoprivrede) koje su zamijenile RDA vrijednosti kao preporučeni unos fosfora, donose za svaki nutrijent gornju granicu tolerancije unosa (Tolerable Upper Intake Levels). Za fosfor je to 3000 do 4000 mg dnevno za odrasle osobe.

      DRI                                             UL

Izvori fosfora u hrani

Fosfor je u uravnoteženoj prehrani vrlo dobro zastupljen, bilo da je vegetarijanska ili ona svejeda. Ipak, neke su namirnice bogatije, a to su prije svegaproteinima bogate namirnice – meso, mlijeko, mahunarke, orašasti plodovi i žitarice.

Autor:
Branimir Dolibašić, dipl.ing., nutricionist